Marokkaans Arabisch aan Nederlandse universiteiten

Op 14 mei 2019 werd in Leiden een klein congres gehouden naar aanleiding van de herdenking dat op dezelfde datum in 1969 een wervingsakkoord tussen Nederland en Marokko werd getekend, dat het begin van de Marokkaanse migratie naar Nederland markeert.

Ik heb toen een lezing gegeven over het onderwijs in en onderzoek naar het Marokkaans Arabisch (Darizja) aan Nederlandse universiteiten. Hieronder volgt een ingekorte uitgeschreven versie van die lezing.

Inhoud:

1.    Onderwijs Marokkaans Arabisch in periodes

2.    Onderwijs Marokkaans Arabisch per universiteit

3.    Persoonlijke historie

4.    Onderwijsmodellen

5.    Lesmateriaal Marokkaans Arabisch

6.    Onderzoek

7.    Een nieuw woordenboek Marokkaans Arabisch in 2020?

8.    Suggesties voor onderzoek

1 Onderwijs Marokkaans Arabisch in periodes

Het onderwijs Marokkaans Arabisch aan Nederlandse universiteiten kan worden verdeeld in drie periodes:

·      1973 – 1983: Een pionier, Roel Otten in Utrecht. (Vanaf 1969 was hij bezig met Marokkaans, dus nu ook exact 50 jaar geleden, en hij is nog altijd actief, zie paragraaf 7.)

·      1984-2006: De pionier kreeg navolging: Nijmegen (1984), Leiden (1985), VU (2003).

·      2007 – heden: NIMAR in Rabat kwam erbij

2 Onderwijs Marokkaans Arabisch per universiteit

Aan de volgende NL universiteiten werd/wordt Marokkaans gegeven:

• Utrecht
• Nijmegen
• Leiden
• VU Amsterdam

beginjaar          eindjaar

Utrecht       1973          2003

Nijmegen   1984          2010(?)

Leiden       1985          2019........

VU             2003          2019.........

NIMAR       2007          2019.........

Universiteit Utrecht: 1973 tot 2003.

In 1973 is Roel Otten aan de Utrechtse universiteit begonnen Marokkaans Arabisch te doceren. Roel zag het als een lacune die gevuld moest worden. Arabisch moest niet uitsluitend als een sacrosancte taal bestudeerd worden. Er werd Marokkaans Arabisch gesproken in de Utrechtse straten. En zo werd Marokkaans in het studieprogramma geïntroduceerd. Zijn toenmalige collega Remke Kruk steunde dit van harte en zij en Roel Otten waren daar vrij autonoom in.

Het onderwijs Marokkaans Arabisch voorzag ook in een maatschappelijke behoefte. In het begin kwamen naar de lessen Marokkaans (die met opzet in de avonduren gegeven werden) naast de studenten Arabisch ook welzijnswerkers, een pensionhoudster, advocaten, een psychiater en wetenschappers uit andere disciplines.

Er was in de jaren zeventig weinig inzicht in de taalkundige achtergrond van de Marokkanen. Als maatschappelijke dienstverlening (tegenwoordig noemt men dit valorisatie) heeft Roel destijds geadviseerd aan o.a. de onderwijsinspectie in Utrecht en gaf hij lezingen door het hele land. Ook kwamen er vragen uit België.

In Utrecht kwamen ook  studenten van andere universiteiten, o.a. Sietske de Boer die ook lang met Marokko bezig geweest is.

En collega’s: Ruud Peters die als arabist aan de UvA werkte heeft in Utrecht Marokkaans gevolgd.

Universiteit Nijmegen: 1984-2010
Door Jan Hoogland, met soms een vervanger als ik was vrijgesteld van onderwijstaken voor een groot project als het Woordenboek Standaard Arabisch of voor het NIMAR.

Studenten Arabisch konden in Nijmegen kiezen tussen Egyptisch of Marokkaans Arabisch.

Maar lange tijd was een studieverblijf in Marokko nauwelijks mogelijk.

Universiteit Leiden  

Van 1985 tot 2005 door Harry Stroomer gedoceerd, daarna ook gecontinueerd (met enkele onderbrekingen).

Recentelijk is het Marokkaans Arabisch enkele jaren gedoceerd door Khalid Mourigh (2009-2012).

Eenmalig (2013) heeft NIMAR-docent Yelins Mahtat de Leidse studenten via Skype Marokkaans gedoceerd. Er was toen geen docent in Leiden maar er waren wel studenten die hun buitenlandsemester op het NIMAR in Rabat wilden doorbrengen.

Op dit moment zijn de colleges Marokkaans Arabisch in Leiden alleen toegankelijk voor hoofdvakstudenten Arabisch die minimaal 30 EC Arabisch in het eerste jaar hebben gedaan. En de lessen Marokkaans Arabisch zijn dus niet toegankelijk voor studenten met een Marokkaanse achtergrond die een andere hoofdvakstudie volgen.
Het Marokkaans Arabisch is aan de Leidse universiteit nog wel eens stiefmoederlijk behandeld maar sinds de Leidse universiteit zich in 2015 over het NIMAR heeft ontfermd is deze situatie veranderd.

Vrije Universiteit: 2003 - heden
Petra Bos geeft op de VU jaarlijks één semester Marokkaans Arabisch voor studenten taalkunde. Deze cursus is ook voor studenten van andere studierichtingen toegankelijk.

NIMAR 2007 - heden

Het onderwijsprogramma van het NIMAR is in februari 2007 van start gegaan met vooral lessen Modern Standaard Arabisch, maar ook lessen Marokkaans Arabisch. Het Marokkaans Arabisch wordt nu aangeboden als onderdeel van de beide minoren die het NIMAR aanbiedt: het voorjaarssemester (vooral maar niet uitsluitend voor studenten Arabisch) en de minor Culture and Society in Morocco voor studenten sociale wetenschappen.

Voor meer informatie zie de website van het NIMAR: www.nimarrabat.nl.

3 Persoonlijke historie

De periode dat Marokkaans Arabisch aan Nederlandse universiteiten wordt onderwezen valt bijna samen met de periode dat ik me met Arabisch en Marokkaans Arabisch bezighoud. Ik begon in 1976 met de studie Arabisch in Utrecht. Om eerlijk te zijn: op dat moment wist ik nog nauwelijks dat Marokko een Arabischtalig land was. Ik was door toeval in het Midden-Oosten (Syrië, Jordanië, Saudi Arabië) terecht gekomen, en dat vormde de aanleidingvoor mij om Arabisch te gaan studeren.
In Utrecht leerde je in het eerste jaar vooral MSA maar ook een paar uur per week Marokkaans Arabisch.

Wat ik me ervan herinner is dat het totaal verschillende lessen waren. De lessen MSA behelsden vooral grammatica leren, woorden stampen, oefeningen maken, terwijl de lessen Marokkaans Arabisch gericht waren op mondelinge communicatie, conversatie met dia's etc.

Ik heb mij dat later zelf ook gerealiseerd toen ik onderwijs in beide versies van het Arabisch gaf: als docent MSA ben ik een andere docent dan als ik Marokkaans Arabisch doceer, ik leg nadruk op andere vaardigheden en aspecten van de taal.

In de zomer na het eerste jaar van mijn studie Arabisch ging ik voor het eerst naar Marokko. Dat was 1977. Het wordt steeds makkelijker om tegen gesprekspartners in Marokko te zeggen dat ik al in het land kwam toen zij nog geboren moesten worden.

Ik heb zelf in de loop van mijn studie besloten mij op het Arabisch van Marokkanen te focussen. En dat bleek een goede beslissing want in 1983 wilde men aan de Katholieke Universiteit Nijmegen ook Marokkaans Arabisch gaan aanbieden.

Dus werd 1983 het jaar van mijn hidjra van Utrecht naar Nijmegen.
Met een onderwijsstimuleringsproject moest ik een zelfstudiecursus Marokkaans maken zodat ik daarna overbodig zou zijn.
Maar ik ben ook in het onderwijs MSA in Nijmegen gaan deelnemen, in jaren van grote aantallen eerstejaars studenten, dus ik bleef in Nijmegen hangen.

De cursus die ik in 1984-1987 moest maken is jaren later door Bulaaq uitgegeven. Inmiddels is deze ook in het Duits en het Engels beschikbaar. 

Een Franse vertaling is ook klaar maar het is nog niet gelukt er een uitgever voor te vinden.

1983 was ook het jaar van publicatie van het woordenboek Marokkaans Arabisch. Als student assistent deed ik er mijn eerste lexicografische ervaring op. In de echtelijke slaapkamer van Roel en Rieneke sorteerden we fiches met steeds één trefwoord erop.

Het basiswoordenboek is al vele jaren niet meer verkrijgbaar. Maar kenners hebben het. Ik heb voor liefhebbers ook een scan als pdf beschikbaar. En aan een opvolger wordt gewerkt. Hierover later meer.

In 2006 werd het NIMAR geopend. De oprichting was mijn initiatief (zie hiervoor de bijdragen op deze blog uit de jaren 2005, 2006 en later).

Met de opening van het NIMAR brak een nieuwe periode aan, voor het onderwijs Marokkaans Arabisch in Nederland, maar ook voor mijzelf. In 2007 en 2008 was ik de onderwijscoördinator van het NIMAR, grotendeels op afstand. Van 2009 tot juli 2015 was ik directeur van het NIMAR. Zo was ik dus zelf verantwoordelijk voor het onderwijs Marokkaans Arabisch op het NIMAR.

Daarin hebben zich ook problemen voorgedaan. Studenten aan verschillende Nederlandse universiteiten hadden formeel de mogelijkheid van een buitenlandsemester op het NIMAR in Rabat, maar ze kregen niet de mogelijkheid zich daar op voor te bereiden met onderwijs Marokkaans Arabisch aan hun universiteit. In sommige gevallen was het zelfs zo dat er wel onderwijs Egyptisch werd aangeboden maar geen onderwijs Marokkaans Arabisch. Studenten met belangstelling voor Marokko waren zo in een achtergestelde positie, en ook het NIMAR werd zo achtergesteld ten opzichte van de collega’s van het NVIC in Cairo.

Het is kennelijk zo dat er collega’s docenten Arabisch aan Nederlandse universiteiten zijn die Marokko niet als een echt Arabisch land beschouwen. En dus proberen zij hun studenten met zachte hand richting Cairo te dirigeren, en niet naar Rabat.

Sinds de opening van het NIMAR heb ik tegen de collega’s gezegd: 

Zie het als een luxe dat we opties kunnen aanbieden aan studenten; wil je naar Egypte of naar Marokko? Beide zijn mogelijk.

En in 2011 en 2014 is gebleken dat het spreiden van risico’s in de Arabische wereld nuttig kan zijn. De situatie in Egypte was toen onveilig en we hebben in Rabat de studenten die eigenlijk naar Egypte hadden gewild bereidwillig opgevangen en onderwijs aangeboden.

4 Onderwijsmodellen

Op de verschillende universiteiten is het Marokkaans Arabisch in verschillende fases tijdens de studie aangeboden. In sommige gevallen was Marokkaans Arabisch niet de enige mogelijkheid die aan studenten werd geboden om een Arabische spreektaal te leren.

·            Utrecht 1976: Marokkaans Arabisch werd direct in het eerste jaar aangeboden, parallel aan lessen MSA, wie een ander dialect wilde leren kon dat aan een andere universiteit doen. Vanaf week 2: Marokkaans naast MSA. 4 uur Marokkaans Arabisch naast ong. 10 uur MSA. Persoonlijk heb ik dat destijds niet als problematisch ervaren.

·            Nijmegen: v.a. 1^e semester 2^e jaar. Studenten konden zo als het ware voorsorteren voor hun buitenlandverblijf. Soms kozen studenten voor 2 dialecten (Egyptisch werd ook aangeboden in Nijmegen)

·            Leiden: 1^e semester 2^e jaar, ook voorsorteren voor buitenlandverblijf. Anno 2019 uitsluitend aangeboden aan hoofdvakstudenten Arabisch.

·            VU: hier bestaat geen hoofdvakstudie Arabisch, Marokkaans Arabisch wordt aangeboden aan studenten taalwetenschappen en andere belangstellende studenten.

·            UvA: geen Marokkaans Arabisch maar Egyptisch Arabisch: studenten Arabisch volgen in hun eerste jaar een half jaar Egyptisch dialect en gaan pas in het tweede semester MSA erbij leren. Hier is dus geen sprake van voorsorteren, er is een snelweg zonder afslagen die rechtstreeks naar Cairo loopt.

Alle genoemde onderwijsvoorzieningen zijn voornamelijk op beginnersniveau, aan vervolgcursussen is anno 2019 in Nederland nauwelijks iets beschikbaar.

In Utrecht heeft Roel Otten jarenlang een tweede jaar Marokkaans Arabisch gegeven.

In Nijmegen heb ik dat slechts 2x gedaan, met bijeen geraapt materiaal

Het NIMAR biedt sinds 2009 volop mogelijkheden voor Marokkaans op gevorderden niveau. Er wordt op 3 niveaus Marokkaans Arabisch gedoceerd: beginners, intermediate, gevorderd. Dat hoogste niveau is (meestal) voor studenten met een Marokkaanse achtergrond

5 Lesmateriaal Marokkaans Arabisch
In den beginne was er de (niet gepubliceerde) cursus van Roel Otten, met veel drills, gebaseerd op de cursus van Harrell.

Vanaf 1984 was er de voorlopige versie van de cursus van Hoogland, die later bij Bulaaq is gepubliceerd. Deze cursus is notioneel functioneel, gericht op mondelinge communicatie.

Er is ook nog de basiscursus Marokkaans Arabisch van Ankie van Pel. Het eindniveau dat de gebruiker bereikt is lager dan bij de cursus van Hoogland.

Zoals gemeld is er weinig lesmateriaal voor gevorderden beschikbaar.

Op het NIMAR is voor 2015 materiaal ontwikkeld. Vooral Etnografische teksten: Voeding, Vervoer en Reizen, Religie, Vakantie, Gezondheid, Onderwijs, Familie etc.

In de toekomst zal ik dit materiaal online beschikbaar maken.

In België verscheen in 1981 de Nederlandstalige cursus Marokkaans voor Nederlandstaligen van Mark van Mol. Deze cursus is sinds vele jaren niet meer leverbaar.

6 Onderzoek

Aan verschillende universiteiten hebben meerdere onderzoekers in hun onderzoek het Marokkaans Arabisch bestudeerd. Hierbij kan onderscheid worden gemaakt tussen de hoofdthema’s ‘Taal in de migratiesituatie’ (buiten Marokko dus) en ‘Taal in Marokko’.

Binnen deze twee thema’s kunnen weer een aantal subthema’s worden onderscheiden, waarbij ik mij beperk tot taalkundig onderzoek, waarbij de taal dus het onderwerp van studie is.

Taal in de migratiesituatie

·            Taalverlies: m.n. Abderrahman El Aissati in zijn dissertatie

·            Code switching, m.n. Louis Boumans in zijn dissertatie

·            Straattaal, m.n. Maarten Kossmann, Khalid Mourigh, Jacomine Nortier

·            Taal in onderwijs en in verwerving NT2, m.n. Jan Jaap de Ruiter, Petra Bos

·            Lexicografisch (woordenboeken): Roel Otten, J.C. de Waard

Taal in Marokko

·            Sociolinguistisch (de Ruiter, Hoogland)

·            Veranderingen in schrijftaal (Hoogland)

Er zijn wat andere Nederlandse dissertaties waarin het Marokkaans Arabisch is vermeld, maar mijn indruk is dat het Marokkaans Arabisch daarin slechts een beperkte rol speelt.

Veel van de publicaties van de genoemde onderzoekers zijn te vinden op hun persoonlijke pagina’s bij de desbetreffende universiteiten of op de academische portal Academia.edu.

7 Een nieuw woordenboek Marokkaans Arabisch in 2020?
In 1983 verscheen het basiswoordenboek Marokkaans Arabisch – Nederlands van Roel Otten. Sinds een aantal jaren werken Otten en Hoogland aan een nieuw woordenboek. Dit zal een herziene en sterk uitgebreide versie worden. Een belangrijk verschil is dat de focus op één doelgroep zal liggen: gebruikers die het Nederlands al beheersen.

Ik verwacht dat er in 2020 duidelijkheid zal komen over de datum van verschijning.

8 Suggesties voor verder onderzoek
In de jaren 70-90 van de vorige eeuw heeft Roel Otten een schat aan radiomateriaal verzameld: opnames van radio-uitzendingen gericht op de Marokkaanse gemeenschap in Nederland. Dit materiaal was voor een belangrijk deel al gedigitaliseerd en het restant is bij het IISG ondergebracht. Voor iemand met kennis van Marokkaans Arabisch en/of Tarifit=Riffijns (er waren ook uitzendingen in het Riffijns) ligt hier heel veel geschiedkundig onontgonnen terrein.

Het gebruik van Marokkaans Arabisch als schrijftaal: Deze ontwikkeling is nog steeds gaande. Ik heb een uitgebreide verzameling ‘geschreven Marokkaans Arabisch’. Mijn nieuwste inzichten: het neemt toe, zeker in de reclamesector, en het valt ook de Marokkanen op dat het toeneemt.

Taalverandering/verlies bij Marokkaanse Nederlanders van 2e, 3e, 4e generatie. Een nieuwe stand van zaken na het in 1997 gepubliceerde onderzoek van El Aissati is dringend gewenst.

De taalsituatie in Marokko: dit blijft machtig interessant. Ik heb tijdens mijn zes jaar in Rabat een aantal belangrijke veranderingen zien optreden: het Engels rukt op, het Berbers kreeg de status van officiële taal, Darizja wordt steeds meer gebruikt. De Fransen ‘vechten terug’ met tientallen Instituts Français in elke Marokkaanse stad die er toe doet.